Se puede realizar la inscripción en los cursos en la siguiente pagina web

www.cursoaragones.com

 


.

ASTÚN. AS FUENS D´O RÍO ARAGÓN.

       

 

Una gambadeta de o club de ozio e tiempo libre de Fablans

Fernando Lampre. Nabesaires.

En iste año 2022, o Ligallo de Fablans de l’Aragonés, d’a man de Nabesaires, ha meso en marcha una serie d’escursions que tienen l’ochetivo d’espleitar os paisaches aragoneses dende l’anvista autiva -con a prautica de senderismo- e cultural, en o que a luenga aragonesa tiene un protagonismo muito espezial. Dillá d’o suyo emplego como veiclo de comunicazión a o largo d’as escursions -bella cosa muito abuegata por a parti nuestra, ya que no emplegamos l’Aragonés de traza cuitiana-, si que pretendemos amanar a nuestra luenga ta ra comprensión de paisaches y ecosistemas, interpretando ro suyo “metaluengache”, un rico erenzio cultural que permanexe “escrito” en a toponimia (os nombres d’o paisache), en os camins, a natura (relieu, flora e fauna), en a istoria e o patrimonio. Por meyos d’aturatas esplicativas a o largo d’as rotas, trataremos d’interpretar e aplegar as montañas, ríos, selvas, plantas e animals, camins, istorias, ofizios, tradizions y elementos umanos de tota mena, que han confegurato, baltizato e forgato a nuestra esenzia e identidat. E l’han feito sinificativamén en una luenga: l’Aragonés.

E a primera escursión no ese puesto estar un atra. Nos emos tresladato ta ra Val d’Astún y, en concreto, emos vesitato ros puertos e ibons -lacunas d’orichen glaziar- que son a partita d’o naximiento d’o río que da nombre a o nuestro territorio: Aragón.

 

 yazimiento neolitico n´astún

Sintesis d’o recorrito:

  1. Plegata en os nuestros veiclos en a estazión d’esquí d’Astún (1.730 m).

  2. Puyata en a telesilla, u telecadiera, “Truchas” (“Truitas”) dica o ibón d’Astún u d’as Truitas (2115 m).

  3. Recorrito a piet dica o bonico ibón de l’Escalar (2.078 m.) e o Col d’os Monches (2167 m.), escalar u achar istorico d’a rota chacobea que veniba dende o Espital de Gabás (Val d’Ausau. Biarnés: Vath d’Aussau; fr: Vallé d’Ossau) e l’Espital-Monesterio de Santa Crestina (Candanchú). Anvistas espeutaclars d’o Parque Nazional d’os Pirineyos e d’a tuca d’o Meyodía d’Ausau (biar: Mieidia d’Aussau; fr: Midi d’Ossau).

  4. Baxata a piet (bels 400 m. de deslivel) dica l’aparcadero d’a estazión d’Astún.

Chaca e o puerto d’Astún

Astún conforma ra capezera d’o río Aragón. A suya val se troba calata en a Comarca de A Chazetania, en os Pirineyos, muito amanato de Candanchú e d’o conoxito puerto de Somport, apegato materialmén a ra raya de tucas abuegans. Constituye un aria d’alta montaña encara que de moderata altaria, cuals prenzipals tucas son: Escalar (2.293 m), Os Monches (2.347 m), Astún (2.277 m) e A Raca (2.278 m). En iste contesto montañoso, fruito d’os dos ibons d’a val (Escalar e Astún) e de lumerosos arrigachuelos, naxe o río Aragón.

L’altitut d’a val, con una francha comprendita entre os 1.700 e 2.300 m., chunto a ra suya climatolochía -fresca en verano e con abundán innivazión en ibierno-, tresladan una foto fixa debán d’os nuestros uellos en a que se i suzeden os ecosistemas subalpino e alpino. Debito a ras suyas condizions ambientals, iste espazio nunca tenió vocazión agricola: aquí dentran en contauto as zagueras selvas de pino niero en rapeda transizión enta ras tascas supraforestals. Sin d’embargo, a selva de pino niero no ha visto retrozeder drasticamén a suya estensión, por azión antropica, debito a ra enampladura d’as tascas supraforestals como estivas ta l’alimentazión d’o ganato. Como veyeremos, o pastoreyo e os tasquizals son estatos tradizionalmén os protagonistas d’o paisache dica fa pocas añadas.

Pero ro que va a clamar a nuestra atenzión ye a situazión churisdizional d’Astún, punto de partita ta replecar cómo s’han desembolicato aspeutos cheograficos e istoricos bien aparens: a val e puerto d’Astún ye un enclau d’o termino monezipal de Chaca -á espeito de trobar-se a 32 km. d’a capetal d’a redolada-, desaparato d’o resto d’o monezipio chazetano e de tot arrodiato por os termins d’Aísa, Canfrán e os vezindarios d’as vals franzesas d’Aspa e Ausau.

Aprofeitamientos ganaders anzestrals

Antis d’a plegata d’o turismo en o sieglo XX -ricordemos que a estazión d’esquí d’Astún ubrió as suyas puertas en l’añada 1976-, as altas vals pirinencas son estatas alazetalmén ganaderas dende a Preistoria.

L’aprofeitamiento d’os puertos e tascals situatos en altitut, por un regular por denzima d’os 1.500-1.600 m, puede vinclar-se con o desembolique d’o fenomino megalitico d’os Pirineus, puesto que tumulos, dólmens, zerclos de piedras e menhirs siñalan, dende o Neolitico, os paisaches e endrezeras d’os primers pastors d’a cordelera, aportando datos sobre a suya cultura, creyenzias e ritos funerarios. Esiste un tumulo u cambra dolmenica a canto de l’ibón d’Astún.

Dende l’Antigüedat e dica os tiempos meyevals aumentó á bonico a presión sobre as selvas e puertos pirinencos, un paisache que estió meso a o servizio d’una ganadería en franca espansión. Esisten documentos, arredol de l’año 1100, en os que o rei d’Aragón Pietro I atorga ra posesión d’as estivas de Candanchú, Astún e A Raca a o Monesterio y Espital de Santa Crestina de Somport -a donazión tamién estió confirmata por Alifonso I en 1131-. O creximiento d’a economía ganadera d’as montañas pirinencas irba d’a man d’a espansión d’o choven Reino d’Aragón enta o sur. Luego s’amenistoron más tasquizals e yerba d’altitut ta o verano, pero tamién d’ibierno -pastos ta os meses más fredos, cuan a nieu cubre as montañas-, e allora se fizo nezesario baxar-ne con os rabaños dende as altas vals ta ras planas d’Aquitania u de l’Ebro, a o pie d’os Pirineyos. Yeran naxitas a transuanzia e as cabañeras, as vías pecuarias por as que s’esplazan pastors e rabaños.

Coinzidindo con a decadenzia d’o Monesterio de Santa Crestina, Fernando II d’Aragón conzedió ro puerto d’Astún a Chaca en l’año 1513. Dende allora, a ziudat poseye e tiene dreitos sobre estivas u tascals d’estiu ta os suyos rabaños, á espeito d’a suya distanzia d’a buega. Pero encara li quedaba por pautar, con os suyos vezinos franzeses, amollonaduras u espleites compartitos que se perdeban en a nuei d’os tiempos.

 

   "Pic du midi" de zaga d´a colla de fablans, chusto n´a muga d´Aragón con Francia.

Astún. Pastors e fazerías.

Dende a Edat Meya, os pueblos e vals pirinencos situatos a os dos costatos d’a buega firmoron pautos e concordias, denominatos pazerías u fazerías en a luenga aragonesa. Istos alcuerdos reglaban os aprofeitamientos, alto a baxo compartitos dende tiempo anzestral, d’os puertos e pastos ganaders, evitando frontinazos e contorniellos d’uso entre vezins. Cal parar cuenta que a buega politica entre España e Franzia no quedó formalmén establexita dica o tratato d’os Pirineus (año 1659), e antis d’ista fita, pastors e rabaños se tresladaban d’un costato ta l’atro d’as autuals buegas sin denguna mena d’impedimento. Prezisamén, en 1526 se firmó una fazería entre a vessiau (vertién) d’Aspa e a ziudat de Chaca, en a que os representans de cada val pautaban as condizions d’emplego d’os tasquizals: os rabaños d’as dos vertiens podeban aprofeitar os puertos dende o 10 de chunio, pero solo podeban fer mallata en a zona os pastors de Chaca. Bella cosa parellana ocurriba con os terrenos buegans en Astún e Aspa, do ros rabaño chazetanos solo podeban minchar-bi yerba de días e debeban pasar-bi a nuei e fer-bi mallata difuera d’os mesmos.

Bellas fazerías han tenito continidat e han pervivito, mesmo, dica os nuestros días, como as esistens entre as vals d’Ansó e Aspa, u entre as vals de Broto e Varecha (gas.: Varètja; fr: Barége), exemplo en pleno sieglo XXI -cuasi como si se tratase d’un fósil vivién- d’alcuerdos istoricos anzestrals que permiten, encara cada estiu, alufrar como ganatos franzeses pueden pastar en puertos aragoneses e veziversa.

O Camino de Santiago. Monches e pelegrins.

Dende o escubrimiento d’a fuesa de l’apóstol Santiago, un inaturable fluxo de pelegrins recorrió Europa dende a Edat Meya, trazando as rotas chacobeyas que confluyen en a ziudat gallega de Compostela. Una d’as rotas más frecuentatas ye o denominato “Camino Franzés” que, venindo por a Val d’Aspa, atraviesa os Pirineus aragoneses, en direzión a ra primera capetal de l’antigo Reino: Chaca.

Talmén tot o mundo conoxemos o puerto de Somport como ro paso más importán e frecuentato por os caminans e pelegrins de totas as epocas e prezisamén emos menzionato una d’as suyas piezas clau: o Monesterio y Espital de Santa Crestina de Somport (fundato a finals d’o sieglo XI), entidat a ra que pertenexeban os puertos de Candanchú e Astún. Pero esiste atro achar muito amanato.

Como si tratásenos de zarrar o zerclo, nos queda comentar muito someramén o prenzipal paso u collata situata en Astún: o Col d’os Monches, situato a 2.167 m, más difucultoso e a mayor altaria que o de Somport (1631 m.), pero que permitirba chuntar Laruns, Gabás e a Val d’Ausau (Aussau en Gascón) con o Espital de Santa Crestina. Iste camino d’Ausau yera denominato “cami dou seignou”, o camino d’o siñor, ya que se trobaba baxo a protezión d’o vizconde de Biarne -Gastón IV de Biarne estió ro primer siñor de Zaragoza zaga liderar, chunto a o rei aragonés Alifonso I, a conquista d’a ziudat-.

A tradizión e a toponimia nos ricuerdan que os monches de Santa Crestina de Somport saliban a orientar e socorrer a os pelegrins e viachers que se veyeban sorprenditos por as malas condizions meteorolochicas cuan superaban o puerto d’Astún.

                     
Restos de a ospedería de Santa Cristina. Muito importán ta os peregrinos en a edat meya.